De historie van de waterlopen in de stad

Tijdbalk op onderwerp

De historie van de waterlopen in de stad

(zie de nummering van de waterlopen op de tekening en de toelichting per nummer daaronder/daarnaast; klik op de tekening voor een vergroting)

Bouw van de eerste stadsmuur, ca. 1300 gereed.

Bouw van de tweede stadsmuur, 1380-1451.

Bron van de ondergrond van de tekening: Amersfoort Magazine Open Monumentendag jrg. 7, nr. 1, september 2004, afb. 2, blz. 16. De lichtblauwe waterlopen komen uit de brontekening, de donkerblauwe zijn door J.H. Lodewijks aan die tekening "toegevoegd".

1a Heiligenbergerbeek; natuurlijke waterloop

De Barneveldsebeek en de Heiligenbergerbeek "troffen elkaar" oorspronkelijk in de buurt van de Kolk bij de huidige Zwaanstraat.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 139. In oude teksten wordt deze samenvloeiing "Kruiskolk" genoemd.

1b Heiligenbergerbeek; natuurlijke waterloop

Het zuidelijke deel resteert als een sloot langs de Zwaanstraat. Het noordelijke deel is gedempt.

1c Flierbeek/Heiligenbergerbeek; natuurlijke waterloop

Deze waterloop is in de loop der tijd, in naam en feitelijk, een deel geworden van de Barneveldsebeek, die ook Vlierbeek (of Flierbeek) werd genoemd. Oorspronkelijk was het een deel van de Heiligenbergerbeek (die ook wel Luntersebeek werd genoemd). De waterloop Flierbeek loopt heden vanuit het Valleikanaal, met een duiker tegenover de Undineflat, tot aan de Hogeweg/Flierbeeksingel en mondt uit in de Beek). Zie ook het kaartje bij "Het bekenstelsel van de Eem".

1d (Flier-) Beek (noord); natuurlijke waterloop

Ge-/vergraven bij bouw tweede stadsmuur. Onduidelijk is of, hoe en waar de samenvloeiing van 1d en 6a/b heeft bestaan.

1e Barneveldsebeek; natuurlijke waterloop; gedempt

De Barneveldsebeek en de Heiligenbergerbeek "troffen elkaar" oorspronkelijk in de buurt van de Kolk bij de huidige Zwaanstraat.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 139.

In oude teksten wordt deze samenvloeiing "Kruiskolk" genoemd.

1f arm van de Barneveldsebeek; natuurlijke waterloop; gedempt

Dit is de "grenssloot" langs de Heiligenbergerweg. Zie voor een kaart uit 1829 bij "Gelders Archief" onder kaartnummer 394-0001. Deze kaart betreft de oude bedding van de Barneveldsebeek, die met een meander uitloopt in de grenssloot aan de westzijde van de Heiligenbergerweg ("Driesjespoortweg"). Deze sloot mondt vervolgens uit in de Heiligenbergerbeek.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 140.

• Gelders Archief

1fa, 1fb mogelijke loop/tak Barneveldsebeek

1fa, de waterloop is een hypothese.
1fb, in de Heerestraat is een natuurlijke waterloop gevonden. Gedempt eind 14e eeuw. Zie ook bij 1399 Agnietenklooster.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 136.

1g verbindingswatergang tussen Barneveldse- en Heiligenbergerbeek

"Bypass" als verbinding tussen Barneveldse- en Heiligenbergerbeek. Nog aanwezig.

Deze bypass ("Flierbeek-verbinding") is waarschijnlijk in de tweede helft van de 16e eeuw gegraven. Meer water kwam naar Amersfoort, nadat de turf in de buurt van Veenendaal in hoog tempo was afgegraven. Vandaar de aanleg van deze extra afvoermogelijkheid van het water.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 143.

Zie ook bij 1550.

1h Barneveldsebeek; natuurlijke waterloop

De Barneveldsebeek en de Heiligenbergerbeek "troffen elkaar" oorspronkelijk in de buurt van de Kolk bij de huidige Zwaanstraat.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 139.

In oude teksten wordt deze samenvloeiing "Kruiskolk" genoemd.

1j "Boezem (of houwer) van Gilbert van Schoonbeke"

In 16e eeuw gegraven "bypass" als boezem; tevens doorvaart voor turfpramen; gedempt eind 16e eeuw.

Bron: Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, M. Mijnssen-Dutilh, blz. 142.

Zie ook bij 1550 (octrooi aan Gilbert van Schoonbeke).

Het gebied waar deze gracht heeft gelopen werd later `De Oude Gracht`genoemd (zie kaart 237 bij hyperlink "Kaartencollectie").

De Amersfoortse locatie `Oude Gracht`, in de omgeving van de `Boezem`, komt begin 14e eeuw voor in Archief Eemland. Zowel de exacte locatie van deze gracht (ook graft geschreven) als de relatie met de `Boezem van Schoonbeke` is niet duidelijk. Mogelijk heeft Schoonbeke een oude grachtloop benut/vergraven. Nader onderzoek is daarvoor vereist.

In 2020 zijn onder het parkeerterrein van het voormalige Sportfondsenbad restanten van dit kanaal/bypass door het Centrum voor Archeologie gevonden. Bron: Jaarboek Flehite 2021 (jaaroverzicht Archeologie 2020, p. 170).

2 oude meander van de Barneveldse Beek

Gedempt bij bouw eerste stadsmuur.

3a Zuidsingel

Gegraven bij bouw eerste stadsmuur.

3b Weverssingel; natuurlijke waterloop

Vergraven bij bouw eerste stadsmuur.

3c Havik; natuurlijke waterloop

Voor een verklaring van deze naam, zie de sortering op onderwerp bij "Havik". Recent onderzoek geeft als een verklaring, dat het Havik mogelijk een haven is geweest, een gebied dat onder invloed stond van het op- en neergaande getij. Vik zou wel bocht betekenen, maar hav is verwant met "haf", "haven" en "heffen". Dit zou betekenen dat de kwestie van de oorspronkelijke loop van de Eem, anders bekeken moet worden.

Bron: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2005, blzn. 6-21.

4a Kortegracht

Gegraven kort na 1200. De kolk met de naam "Stadtscolck" werd ook "Noortwyck Colck" genoemd, naar een eigenaar van het huis "Tinnenburg", Frans van Westreenen van Noordwyck. Bron: Verslag van de werkzaamheden der oudheidkundige vereeniging Flehite over het jaar 1904, blz. 32.

4b Langegracht

"Vochtige omstandigheden"; vergraven begin 13e eeuw. Zwarte stippellijn bij 4b, duidt op mogelijke aanwezigheid van verdedigingswal.

5 Singel/Cingel (Varkenssingel of Sint Aegtensingel)

Ver-/gegraven bij bouw eerste stadsmuur; gedempt 1630-1640 ('t Zand).

6a Oude Eem

Datum "overkluizing" onbekend, uiterlijk in 17e eeuw. Onder het huis op 't Zand 39, geboortehuis van de historicus Abraham van Bemmel (1703-1785), is een deel van deze overkluizing nog te zien. Zie voor van Bemmel bij 1703.

6b Oude Eem

Demping onbekend; beschoeiing uit 15e/16e eeuw is bekend.

7a Spui/Nieuwe Eem

Gegraven rond 1300, wellicht tijdens de bouw van de eerste muur.

7b Nieuwe Eem

Gegraven rond 1300, wellicht tijdens de bouw van de eerste muur; verbreed en uitgegraven tot de Melm, in 1555; zie ook bij 1550. Voor informatie over de Melm zie bij 1457, 1555 en 1618.

8 "De Drie Sluizen"

"Afsluiting" onbekend; zie voor de locatie op "Hoogland 1868".

9a Hellegracht

Deel van 1e omgrachting, deel bij Spui mogelijk verdedigingsgracht.

9b "3e gracht"

Mogelijk een deel van een (extra) 3e gracht tot Tinnenburg; overkluizing van Observantenklooster tot Tinnenburg is bekend (zie 10).

10 Westsingel

Gegraven bij bouw eerste stadsmuur.

11a "Beek" (oost)

Gegraven bij bouw tweede stadsmuur.

11b "Beek" (west)

Gegraven bij bouw tweede stadsmuur; gedempt in de jaren 1956/57 [de huidige Stadsring (van 1958 tot 1966, Rondweg genaamd); zoek bij het onderwerp "Straat/wijk/naamgeving" naar Stadsring]. Zie ook bij 1550.

13 "Hofgracht"

Gegraven in 12e eeuw; tegen eind 12e eeuw dicht door overstroming.

14 natte omgeving Groenmarkt

Natuurlijk water eind 12e eeuw; vermoedelijk gedempt in de 14e/15e eeuw (zie ook bij het jaar 2009, opgraving Appelmarkt).

Met name aan de zuidoostkant van de stad is nog veel onduidelijk over de oorspronkelijke beddingen van de beken. Door de aanleg van het Valleikanaal (1938-1950) en de aanleg van het verbindingskanaal einde 20e eeuw [tussen de Heiligenbergerbeek (Vosheuvel) en het Valleikanaal (Verdiweg)], is de waterhuishouding rond Amersfoort veranderd en verbeterd.

Bronnen over de historie van de waterlopen

• Gedachten over het ontstaan en de eerste ontwikkeling van Amersfoort naar aanleiding van archeologische / geologische waarnemingen in de binnenstad, J.A. Brongers en W.J. van Tent. Artikel in: Flehite 13e jrg. nr. 4, oktober 1981, blzn. 64-77.

• De veenkolonie Veenendaal. Turfwinning en waterstaat in het zuiden van de Gelderse Vallei 1546-1653, Taeke Stol, 1992.

• Een groet uit de Eem-veste: de vroegste stedelijke ontwikkeling van Amersfoort. Artikel in: Middeleeuwse toestanden. Archeologie, geschiedenis en monumentenzorg, blzn. 6-22, Dr. J.A. Brongers. Aangeboden aan Herbert Sarfatij bij zijn 65e verjaardag. Uitgave i.s.m. ROB, 2002.

• Met de voeten in het water of het belang van de tweede beek, M. Mijnssen-Dutilh. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2003, blzn. 134-143.

• De stadsmuren van Amersfoort, Francien Snieder. Artikel in: Amersfoort Magazine Open Monumentendag, jrg. 7, nr. 1, 2004, blzn. 16-22.

• Polders in het Amersfoortse stadsgebied, J. Ayolt Brongers. Artikel in: Flehite. Historisch jaarboek voor Amersfoort en omsteken 2005, blzn. 6-21.

• Diverse kaarten uit Archief Eemland.

• De Koppelpoort. Hart van de Amersfoortse stadsverdediging (2004), blz. 19.

• Mondelinge informatie (in 2005/06 aan Jan H. Lodewijks) van de Sectie Stadsarcheologie van de gemeente Amersfoort en van mevrouw M. Mijnssen-Dutilh (zie hiervoor), toenmalig archivaris van het Waterschap Vallei & Eem.

Zie verder voor kaarten van de stad bij J. van Deventer in "Kaartencollectie Archief Eemland" http://www.archiefeemland.nl/collectie/kaarten-en-ontwerptekeningen.

Na aantikken van de hyperlink "Kaartencollectie" kan in het zoekvenster ook een "watergang" worden gekozen. Men vindt dan kaarten van de gekozen waterloop/watergang, beek, vaart, wetering, grift, etc.